Doktor Ox’un Deneyi

Doktor Ox’un Deneyi – Jules Verne

Karakterler

Doktor Ox: Doktor Ox, bilimsel dehasını etik sınırlar tanımayan bir kibirle birleştiren, deney takıntısı güçlü bir bilim insanıdır. Kasabayı aydınlatma sistemi bahanesiyle kandırarak oksijen yoğunluğunu manipüle eder, insanların karakterlerini değiştirir ve toplumsal dönüşümü yalnızca bir laboratuvar gözlemi olarak görür. Onun için Quiquendone halkı, duyguları ve iradesi olan bireyler değil, kimyasal tepkimeleri incelenecek organizmalardır. Bilimsel merakı, sorumluluk duygusunun tamamen önüne geçmiştir. Deneyin kasabayı savaşa sürüklediğini görse bile durmayı reddeder. Ox, hikayede kontrolsüz bilimin nasıl yıkıcı olabileceğini temsil eden merkezi antagonistik figürdür.

Ygène (Gideon Egen): Ygène, Doktor Ox’un sadık fakat vicdan sahibi asistanıdır, deneyin bilimsel yönüne hayran olsa da ortaya çıkan sonuçlar karşısında giderek huzursuzlanır. Başlangıçta Ox’un otoritesine boyun eğen, teknik zekâsıyla deneyin uygulanmasına katkı sağlayan bir karakterdir. Ancak kasabalıların öfke patlamaları, hayvanların agresifleşmesi ve sosyal düzenin çöküşü karşısında etik sezgileri ağır basar. Bilimsel merak ile insani sorumluluk arasında sıkışan Ygène, kritik anda yaşanan tehlikeyi halka duyurmak için cesaret gösterir ve Ox’un karşısında durur.

Van Tricasse: Belediye başkanı Van Tricasse, Quiquendone’un yüzyıllardır süren ağırkanlılığının adeta kurumsal tezahürüdür. Son derece temkinli, kararsız ve pasif bir liderdir; bir karar vermek için yıllarca tartışabilir, çoğu zaman hiçbir adım atmaz. Siyasî otoritesi semboliktir ve kasabanın uyuşuk ritmini korumaktan öteye geçmez. Doktor Ox’un deney gazıyla karşılaştığında ise bu aşırı sakinlik birdenbire saldırganlığa, öfkeye ve aceleci kararlara dönüşür. Van Tricasse’nin bir anda savaş naraları atan bir figüre evrilmesi, deneyin toplumsal psikoloji üzerindeki etkisini en açık biçimde gösterir. O, hem bozulmadan önceki statükonun hem de manipülasyon sonrası kaosun aynasıdır.

Niklausse: Niklausse, Van Tricasse’nin yakın danışmanı olarak onun karakterinin neredeyse kopyasıdır. Temkinli, tartışmayı seven, yavaş düşünen ve değişime kapalıdır. Kasabanın ağır ritmine en çok uyum sağlayan figürlerden biridir. Bu nedenle de Doktor Ox’un gaz deneyinin etkisiyle yaşadığı dönüşüm daha çarpıcı olur. Fabrikada oksijen yoğunluğunun arttığı ortamlarda birden hararetlenen, bağıran, agresifleșen; dışarı çıktığında ise sakinliğine geri dönen Niklausse, bireyin davranışının nasıl çevresel ve biyokimyasal etkilere bağlı olarak değişebileceğini sembolize eder.

Frantz: Frantz, Quiquendone’un ağırkanlı gençlerinden biridir ve Suzel’e duyduğu aşkı yıllardır açıkça ifade edemeyecek kadar çekingen, utangaç ve pasiftir. Onun karakteri, kasabanın baskın kültürel temposunu mükemmel şekilde yansıtır. Ancak Doktor Ox’un deneyi devreye girdikçe Frantz’ın kişiliği hızla değişir; cesareti artar, kıskançlıkları belirginleşir, agresifleşir ve sonunda rakibi Kollert ile düelloya kalkışacak kadar gözü kara olur. Frantz bu yönüyle hikayede kimyasal müdahale altında değişen bireyin en dramatik örneğidir; normal hâlindeyken yumuşak başlı, deney altında ise ateşli ve kontrolsüzdür.

Suzel: Suzel, en sakin, en dingin ve geleneksel karakterlerden biridir. Nehrin kıyısında sessiz yürüyüşlere çıkan, duygu ve davranışlarında ölçülü, nazik ve kasabanın yavaş ritmine tamamen uyumlu bir genç kadındır.

Konusu

Doktor Ox’un Deneyi, sakinliğiyle ünlü Quiquendone kasabasının, bilim insanı Doktor Ox’un gizli bir deneyine hedef olmasını anlatır. Ox, aydınlatma sistemi bahanesiyle kasabanın içine saf oksijen pompalar ve bu kimyasal müdahale halkın karakterini bütünüyle değiştirir. Yavaş, barışçıl insanlar birden öfkeli, saldırgan ve savaş yanlısı bir topluluğa dönüşür. Deney kontrolden çıkıp kasaba savaşa sürüklenirken, sonunda gaz tesisinin patlamasıyla her şey normale döner. Roman, bilimin etik dışı kullanımını ve kitlelerin ne kadar kolay manipüle edilebileceğini hicivli bir dille eleştirir.

Doktor Ox’un Deneyi Özeti

Roman, Flandre’da, haritada bile zor bulunan hayali Quiquendone kasabasında başlar. Yüzlerce yıldır hiçbir büyük olay yaşamamış bu kasabanın halkı, aşırı derecede sakin, ağırkanlı ve temkinlidir; kalp atışları bile normal insanlardan daha yavaştır. Kasabada ticaret, sanayi, suç, kavga yok denecek kadar azdır. Belediye başkanı Van Tricasse ve en yakın danışmanı Niklausse, bütün meseleleri yıllarca konuşup hiçbir karar almadan hayatlarını geçirirler. Evlilikler bile çok yavaş ilerler; bir çiftin evlenmeye karar vermesi için en az on sene birbirini tanıması normal kabul edilir. Burgomaster’ın kızı Suzel ile Niklausse’nin oğlu Frantz da bu ağır tempolu dünyanın tipik bir aşk çiftidir; ne birbirlerine açıktan aşk ilan ederler ne de evlilik için acele ederler, sadece nehrin kenarında usul usul buluşup konuşurlar.

Bu durağan düzen, kasabaya beş ay önce gelen kimyacı–fizikçi–fizyolog Doktor Ox ve yardımcısı Ygène’in (Gideon Egen) ortaya çıkışıyla bozulmaya başlar. Doktor Ox, belediye meclisine kasabanın tümünü “oxyhydric gaz” ile aydınlatacak modern bir aydınlatma sistemi kurmayı teklif eder ve masrafların tamamını kendisinin karşılayacağını söyler. Yüzyıllardır hiçbir teknik yenilik görmemiş, üstelik cebinden para çıkmayacağını duyan Quiquendone yönetimi, uzun sayılmayacak bir tereddütten sonra projeye onay verir. Şehrin çeşitli yerlerine borular döşenir, büyük bir gaz fabrikası kurulur; resmî açıklamaya göre amaç, hidrojeni oksijenle birleştirip çok daha parlak bir ışık vermektir. Ancak Ox ile asistanının fabrika içindeki özel konuşmalarından, asıl amacın kasaba halkı üzerinde gizli bir bilimsel deney yapmak olduğu anlaşılır: Doktor, binaların içine ve kamusal mekânlara saf oksijen basarak insanların fizyolojisini ve davranışlarını nasıl değiştirebileceğini test etmektedir; insan karakterinin kimyasal yolla manipüle edilebileceğini ispatlamak istemektedir.

İlk belirtiler hafif ve tuhaftır. Kasabada yıllardır hiç kavga çıkmamışken, Doktor Ox’un evinde iki saygın vatandaşın yüksek sesle tartıştığı duyulur. Bu bile Quiquendone için skandaldır ve polis şefi hemen belediye başkanını bilgilendirir. Van Tricasse ve Niklausse, bu olayı soruşturmak için gaz fabrikasını ziyarete gider. Normalde fısıltıyla konuşan bu iki ağır adam, fabrikanın içinde gezerken gittikçe sinirlenir, sesleri yükselir, Doktor Ox’a kaba sözler söyleyip parmak sallayacak kadar öfkelenirler; fabrika dışına çıktıklarında ise nabızları düşer, eski phlegmatik hallerine geri dönerler ve az önceki sert konuşmayı, diplomatik ve son derece nazik bir görüşme olarak hatırlarlar.

Aynı günlerde kasabanın tiyatrosunda oynanan uzun ve ağır tempolu bir opera temsilinde de benzer bir anormallik yaşanır. Orkestra tempo tutamaz hale gelir, müzisyenler giderek hızlanır, şef kontrolü kaybeder, seyirciler koltuklarından fırlayıp bağırarak şarkılara eşlik etmeye başlar; normalde altı saat süren bir oyun on sekiz dakikada biter. İnsanlar dışarı çıkıp temiz havayı soluduklarında sakinleşir ve ertesi sabah ne olduğunu tam hatırlayamaz, sadece tuhaf bir taşkınlık yaşandığını bulanık şekilde anımsarlar.

Zamanla deneyin etkisi genişler. Doktor Ox’un boru sistemi, belediye binası, mahkeme, kilise, borsa, kütüphane gibi kamusal mekânlara saf oksijen pompalar. Quiquendone halkı evlerinde hâlâ görece sakin olsa da toplu olarak bu binalara girdiklerinde kısa sürede hararetlenmeye, tartışmaya, bağırmaya başlar; toplantılar kavga ve yumruklaşmayla biter, dışarı çıkıp normal havaya kavuştuklarında ise neden kavga ettiklerini hatırlamazlar. Bir bankerin evindeki geleneksel, ölçülü bir danslı davet de aynı şekilde, bir anda delice bir hellenmiş koşuya (çılgın karnavalvari bir dansa) dönüşür; insanlar salonlarda koşturur, dans figürleri kontrolden çıkar, gece bir tür kolektif taşkınlıkla sonuçlanır. Doktor ve Ygène bu sahneleri uzaktan memnuniyetle izler; Ox, deneyin kritik evreye girdiğini söylerken, Ygène ilk kez bu işin tehlikeli boyutlarına dikkat çekmeye başlar.

İki–üç ay içinde kasaba tanınmaz hale gelir. Sadece insanlar değil, bitkiler ve hayvanlar da değişir. Ağaçlar ve otlar normalden çok daha hızlı büyüyüp kısa sürede kurur, köpekler ve kediler saldırganlaşır, sokaklarda kavga eden hayvanlar görülür. Çocuklar anne ve babalarına karşı gelir, öğretmenler sınıfta öğrencilerden daha sinirli ve sabırsız bir hâle gelir. Halkın iştahı anormal şekilde artar, mide rahatsızlıkları baş gösterir, daha önce neredeyse hiç iş yapmayan Doktor Custos’un (Kustos) mesaisi patlar; yeni yeni sinir ve histeri vakaları ortaya çıkar. Van Tricasse sürekli susuzluk çektiği için durmadan içer ve sarhoş dolaşmaya başlar. Sokaklarda sarhoş, bağıra çağıra gezen saygın vatandaşlar görmek olağan hale gelir. Quarrelsız kasabanın sokakları artık tartışma ve ufak dövüşlerle doludur, polis sayısı artırılır, hapishane dolup taşar; aynı zamanda, eskiden on yıl süren nişan–evlilik süreci inanılmaz derecede hızlanır, peş peşe düğünler yapılır. Burgomaster’ın kızı Suzel ile Frantz’ın ilişkisi de bu atmosferde hızlanır. Frantz’ın cesareti artar, kıskançlıklar doğar ve Suzel’e talip genç banker Kollert ile Frantz arasında düelloya kadar varan bir gerginlik yaşanır.

Siyasal hayatta da aynı kimyasal kışkırtma kendini gösterir. Önceden hiçbir ciddi karar almayan kasaba, yeni gazeteler, yeni partiler, ateşli konuşmalarla dolup taşar. Bu hararetli ortamda, yaklaşık sekiz yüz yıl önce yaşanmış komik bir olay tekrar gündeme getirilir: Komşu Virgamen kasabasından bir ineğin Quiquendone sınırına geçip birkaç ot yediği gerekçesiyle tarihi hakaretten söz edilir. Quiquendone halkı bir zamanlar bu aşağılamanın bedelinin “er ya da geç ödetileceğine” yemin etmiştir. Normalde kimsenin ciddiye almayacağı bu eski olay, oksijenle kışkırtılmış sinir sistemleri üzerinde gerçek bir savaş gerekçesine dönüşür. Yerel bir avukat bu meseleyi yeniden gündeme taşır, toplantılarda coşkulu nutuklar atılır, savaş naraları atılır. Kasaba üç kilometre ötede bulunan Virgamen’e ordusunu yürütmeye karar verir. Silah ve komutan yokluğu problem sayılmaz. Bir pastacı general ilan edilir, müzeden çıkarılan paslı kılıçlar, eski toplar ve her türlü tarım aleti silah niyetine elden geçirilir.

Bu sırada gaz fabrikasında gerilim yükselir. Ygène, deneyin kontrolden çıktığını, kasabanın savaşa sürükleneceğini fark ederek Doktor Ox’a deneyi sonlandırması için yalvarır. Ox ise bir bilim insanı olarak (!) deney yarıda bırakılmaz diyerek daha da yüksek oksijen basmak ister. Belediye başkanı ile Niklausse, savaş hazırlıkları sırasında kasaba kulesine çıkarak çevreyi gözetlemek isterler; boru sisteminin etkili olmadığı yükseklere çıktıkça sinirleri yatışır, neden bu kadar öfkelendiklerini hatırlayamaz hale gelir, barışçıl hallerine dönerler. En üst kata vardıklarında aralarındaki tartışmayı hatırlayamaz, dostça konuşurlar; ama merdivenlerden inerken yeniden deney atmosferine girerler, alt basamaklarda tekrar kavga edip birbirlerinin peruklarını çekişecek kadar agresifleşirler. Böylece savaş kararı nihai biçimde alınmış olur.

Savaş günü geldiğinde, tüm kasaba yaşlılar, kadınlar, çocuklar da dâhil– elde ne varsa silah niyetine alarak şehir kapısına kadar yürür. Arkalarında, Madam Van Tricasse komutasında bir nevi sivil artçı birlik ilerlemektedir. Tam ordu kapıdan çıkarken, Ygène nefes nefese koşarak kalabalığa yetişir ve bağırarak gerçeği açıklamaya çalışır: Quiquendone halkının aslında barışçıl insanlar olduğunu, bu öfkenin Doktor Ox’un yaptığı gizli gaz deneyi yüzünden ortaya çıktığını, kasabanın oxyhydric aydınlatma bahanesiyle saf oksijenle doldurulduğunu söyler; tek yapılması gerekenin vanaları kapatmak olduğunu anlatmaya çalışır. Ancak sözünü tamamlayamadan, çılgına dönmüş Doktor Ox üzerine atlar, onu susturur; kalabalık öfke içinde iki bilim insanına saldırır, onları hapsetmek ister.

Tam o anda gaz fabrikasından dev bir patlama sesi gelir. Oksijen ve hidrojenin yanlış birleşmesiyle oluşan karışım infilak etmiş, fabrika havaya uçmuştur. Gökyüzüne büyük bir alev sütunu yükselir, şok dalgası kasabanın üzerine yayılır. Pek çok kişi yere savrulur ama kimse ölmez, sadece birkaç çürük ve sıyrıkla kurtulurlar. Patlamayla birlikte boru sistemi devre dışı kalır, kasabadaki yapay oksijen fazlası atmosfere karışarak yok olur. O anda Quiquendone’da bir şey klik eder. Kalabalık bir anda sakinleşir, savaş naraları susar, insanlar otomatik olarak evlerine dağılır, kavga, gürültü biter. Bitkiler ve hayvanlar zamanla eski tempolarına döner. Kasaba yavaş yavaş başlangıçtaki ağırkanlı, sessiz, kararsız haline geri döner. Doktor Ox ve Ygène ortadan kaybolur. Kimse onların akıbetini bilmez, deney resmen yarım kalmıştır.

Sonuçta Quiquendone eski rutinine döner, davalar tekrar uzar, belediye yine karar almamaya başlar, tartışmalar kaybolur. Frantz ile Suzel bile, bütün bu çılgın dönemden sonra evlenmek için beş yıl daha bekler; yani kasabanın evlilik ritmi kabaca eski hâline kavuşur. Anlatının sonunda, Verne, Doktor Ox’un deneyinin bilimsel varsayımını sorgular: Gerçekten de cesaret, yetenek, hayal gücü gibi ruhsal niteliklerin hepsi sadece oksijen fazlasıyla açıklanabilir mi? Yazar bu indirgemeci bakışı reddeder. Roman, hem bilimsel sorumsuzluğa hem de insanların kolayca kışkırtılabilir yanına dair hicivli bir uyarı olarak biter: Bilim, etikle sınırlandırılmadığında, en sakin kasabayı bile birkaç ay içinde savaş çığırtkanlarına dönüştürebilecek kadar tehlikeli bir oyuncağa dönüşebilir.

Doktor Ox’un Deneyi – Kitap Açıklaması

Sakin halkı ve yavaş yaşamıyla bilinen Quiquendone kenti asırlardır tek bir kavganın olmadığı, kimsenin kimseyle anlaşmazlık yaşamadığı, hiçbir insanın duygularının kontrolüne girmediği bir yerdir. Burada kalpler bile aynı ritimle atmaktadır.

Ne var ki hayat Doktor Ox ve asistanının gelişiyle karmaşık bir hal alır; yüzyıllardır sessiz sakin süren yaşam birden bambaşka bir düzene girer. Bu durumun sebebini ise Doktor Ox’tan ve asistanından başka bilen hiç kimse yoktur.

Usta yazar Jules Verne, olağan dışı unsurlarla bezediği bu eserinde insanların gelenekselliğini, bürokratik hayattaki bazı tutumları, bilimin kötü niyetli ellerle ne hale getirilebileceğini ince bir anlayışla gösterip hicvederek okuru da bu konularda düşünmeye sevk ediyor.

(Tanıtım Bülteninden)