Yapım Ekleri ve Türleri
İsim Çekim Ekleri
İsim çekim ekleri, isimlere eklenerek onları cümle içinde anlam ve görev bakımından düzenleyen eklerdir. Bu ekler, isimlerin başka sözcüklerle ilişkisini kurar ve cümlede belirli bir işlev kazanmalarını sağlar. İsim çekim ekleri yeni kelime türetmez, yalnızca kelimenin kullanım şeklini değiştirir.
İsim çekim ekleri, hal ekleri, iyelik ekleri, çokluk eki ve ilgi ekleri olmak üzere çeşitli gruplara ayrılır.
1. Hal (Durum) Ekleri
İsimlerin cümle içinde belirli bir göreve sahip olmasını sağlayan eklerdir. Hal ekleri, ismin aldığı ekle birlikte cümlede nasıl bir işlev kazandığını belirler.
Hal Türü Ekler Örnekler
Yalın Hal (Ek almaz) Kitap, masa, kalem
Belirtme Hali (İ -i) -ı, -i, -u, -ü Kitabı, evi, sütü
Yönelme Hali (E -e) -a, -e Eve, okula, bahçeye
Bulunma Hali (De -de) -da, -de, -ta, -te Evde, bahçede, kitapta
Ayrılma Hali (Den -den) -dan, -den, -tan, -ten Evden, bahçeden, okuldan
Örnek Kullanımlar:
• Yalın Hal: Kalem burada. (Ek almaz, sadece nesnenin varlığını gösterir.)
• Belirtme Hali: Kitabı masaya koydum. (Nesne durumunda kullanılır.)
• Yönelme Hali: Okula gidiyorum. (Yönelme anlamı katar.)
• Bulunma Hali: Bahçede oyun oynuyoruz. (Yer bildirir.)
• Ayrılma Hali: Evden erken çıktım. (Bir yerden ayrılma anlamı katar.)
2. İyelik (Sahiplik) Ekleri
İsimlerin kime veya neye ait olduğunu gösteren eklerdir. Sahiplik bildirdiği için “iyelik ekleri” olarak adlandırılır.
Şahıs Ekler Örnekler
Ben (1. tekil şahıs) -ım, -im, -um, -üm Kitabım, kalemim, odam
Sen (2. tekil şahıs) -ın, -in, -un, -ün Kitabın, kalemin, odan
O (3. tekil şahıs) -ı, -i, -u, -ü, -sı, -si, -su, -sü Kitabı, kalemi, odası
Biz (1. çoğul şahıs) -ımız, -imiz, -umuz, -ümüz Kitabımız, kalemimiz, odamız
Siz (2. çoğul şahıs) -ınız, -iniz, -unuz, -ünüz Kitabınız, kaleminiz, odanız
Onlar (3. çoğul şahıs) -ları, -leri Kitapları, kalemleri, odaları
Örnek Kullanımlar:
• Bu benim kitabım. (Benim kelimesi iyelik ekine işaret eder.)
• Senin araban çok hızlı. (Senin kelimesi, “araban” sözcüğünün iyelik eki aldığını gösterir.)
• Onların evleri büyük. (“Evleri” kelimesi “onlar” zamirine bağlı olarak iyelik ekini almıştır.)
3. Çoğul Eki (-ler, -lar)
Bir ismin birden fazla varlığı ifade ettiğini belirtir.
• Örnekler: Evler, çocuklar, kuşlar, kalemler
• Kullanım Örnekleri:
• Bu sokakta arabalar çok fazla.
• Öğrenciler derse başladı.
Dikkat!
• Çoğul eki alan isimler her zaman gerçekten çokluk bildirmez. Örneğin:
• “Türkler misafirperverdir.” (Burada çoğul eki, tüm Türkleri kapsayan genel bir anlam taşır.)
4. İlgi Eki (-ki)
İsme eklenerek bir varlığın başka bir varlığa ait olduğunu gösterir.
• Örnekler: Evdeki, okuldaki, sokaktaki, bardaktaki
• Kullanım Örnekleri:
• Masadaki kitap benim.
• Okuldaki öğrenciler çok başarılı.
Dikkat!
• “İlgi eki” olan -ki ile “bağlaç olan -ki” birbirinden farklıdır.
• Evdeki sesleri duydum. (İlgi eki → Evde olan şeyleri anlatıyor.)
• Sanırım erken çıkmalıyız, ki geç kalmayalım. (Bağlaç → Cümleyi bağlıyor.)
5. Ek-Fiil (Ek-Eylem)
İsimlere veya fiilimsilere eklenerek onların yüklem olmasını sağlar.
Ek-Fiilin Görevleri
1. İsimleri yüklem yapar:
• Ben öğretmenim. (-im ek-fiili eklenmiştir.)
• Bu çok güzelmiş. (-miş ek-fiili eklenmiştir.)
2. Basit zamanlı fiilleri birleşik zamanlı hale getirir:
• Geliyordum (-idi ek-fiili eklenmiş.)
• Sormuştu (-imiş ek-fiili eklenmiş.)
6. İlgi Zamiri (-ki)
İlgi zamiri, bir ismin yerine geçen “-ki” ekidir.
• Örnekler: Benimki, seninki, bizdeki
• Kullanım Örnekleri:
• Bu kitap senin mi? Hayır, benimki.
• Onların arabası siyah, bizimki kırmızı.
Dikkat!
• İlgi zamiri olan “-ki” her zaman ayrı yazılır.
• İlgi eki olan “-ki” ise bitişik yazılır.
7. Tamlayan Eki (-ın, -in, -un, -ün)
Bir ismin başka bir isimle tamlama oluşturmasını sağlar.
• Örnekler:
• Kapının kolu → (Kapı + nın + kolu)
• Okulun bahçesi → (Okul + un + bahçesi)
Dikkat!
• Bu ek tamlanan eki (-ı, -i, -u, -ü) ile birlikte isim tamlaması oluşturur:
• Denizin rengi (Tamlayan eki: “-in”, Tamlanan eki: “-i”)
Sonuç
İsim çekim ekleri, kelimelere yeni anlam kazandırmaz ancak onların cümlede farklı görevlerde kullanılmasını sağlar. Hal ekleri, iyelik ekleri, çoğul ekleri ve diğer çekim ekleri, isimlerin cümledeki işlevini belirler. Bu eklerin doğru kullanımı, yazılı ve sözlü anlatımda dilbilgisi kurallarına uygun ifadeler oluşturmak açısından oldukça önemlidir.
